Kırsal kimliğin yaşayan tanıkları: Tarım terasları

Adnan Diler*

Bir kültür kuramcısı olan Victor Hehn avcı-toplayıcı ilkel toplumdan yerleşik yaşama geçişin birinci ve en değerli adımının sanıldığı üzere tarım değil ağaç dikimi ile ilgili olduğuna dikkat çekmişti. Onun savına nazaran tarımcılıkta öngörü denilen şey “yalnızca bahardan güze kadardır”, meğer ağaç meyve verene kadar yıllarca bakılmak ister. Sahiden, toprağı işlemekle başlayan ve uzun yıllar devam eden bir emek gerekir ki farklı tarım yapıları ve döşemelerinin ortaya çıkıp gelişmesine de bu uğraş öncülük etmiştir. Tarım yapılarının geçmişten günümüze ulaşan en değerli kalıntıları ise göçebe kültürlerle bağdaşmayan tarım teraslarıdır.

TARIM TERASLARININ KULLANIMI

Tarım terasları, zeytin ve üzüm asmaları ile Ege-Akdeniz bölgesinin kırsal peyzajını temsil eder. Tüm bahçelerin prensesi zeytin ağacını anavatanı Anadolu-Kuzey Suriye-Levant bölgesinden batıya taşıyan göçmenler, onu marjinal alanlarındaki tarla hudutlarından başlayarak giderek yükselen nispeten az verimli yamaçlarda yetiştirmiştir.

Tarım terasları, bereketli düz alanlar dışında kalan bölgelerdeki eğimli topraklarda tarıma elverişli yeni alanlar yaratmak, zeytin ağacı ve asma kütüğü üzere kök gelişimine uygun bitkiler için derin bir toprak dolgusunu oluşturmak ve yağışlı bölgelerde yağmur sularının derinde toplanarak toprağın nemini uzun müddet korumak üzere gayeler için inşa edilmiştir. Tarım teraslarının bugün artık hiç kullanılmayan birçok bölgedeki örneklerinin üzerindeki toprakla günümüze sapasağlam ulaşması onların erozyonunu önleyici çok değerli bir fonksiyonunu de gösterir. O denli ki tarım teraslarının yıkıldığı alanlarda toprak, anakaya düzlemine kadar neredeyse büsbütün yok olmuştur.

Tarım teraslarının hangi bitkiler için yapıldıkları sorusuna karşılık vermek her vakit aldatıcıdır. Ayrıyeten teraslara dikilen bitkilerin insan eliyle sulandığına dair neredeyse hiçbir yerde ispat bulunamamıştır ki onların kuru tarım için inşa edildiğini söyleyebiliriz; sulama yalnızca yabanıl ağaçların taşınmasında mecburidir. Bunun yanında tahıl ekimi için toprağı sürmede kullanılan pulluğu üst üste dizgeler halinde devam eden teraslara taşımanın zahmeti düşünülürse Ege ve Akdeniz’in yan yana yetişen karakteristik bitkileri olan zeytin ağacı ve asma için daha uygun olduğu söylenebilir. Buna rağmen yerleşim merkezlerinden kısmen uzak yerlerdeki düz yerlere yakın yerde sulamaya imkan tanıyan terasların hububat ve baklagiller için de kullanıldığını söyleyebiliriz. Araştırmacı H. Lohmann Girit’te yerleşimlerden uzak marjinal tarım topraklarındaki terasların 1950 yıllarından evvel hububat ekimi için kullanıldığını söylemektedir. Bilhassa ömrü çok uzun zeytin ağaçları seçkin de olsa hâlâ teraslar üzerinde yaşıyor olabilir ki bunlar tarım teraslarının geçmişe dönük kullanımları için de bir fikir verebilir.

TARIM TERASLARININ İNŞASI

Yazılı evrak ve kaynakların eksikliği nedeniyle tarım teraslarının nasıl bir tertiple inşa edildiği konusunda doyurucu bilgilere sahip değiliz. Rodos’un karşı kıyısındaki Datça-Bozburun yarımadalarında ağır olarak görülen tarım terasları Rodos’un mülkiyetindeki topraklarda kalır. Bu nedenle MÖ 3. yüzyılın birinci yarısından MÖ 2. yüzyıl içlerine kadar devam eden süreçte Rodos denetiminde ve tıpkı periyot içinde inşa edildiklerini söyleyebiliyoruz. Eğimli yerlerde yapılan teraslarda açı ortalama 25-35 derece civarındadır. Santoroni’de olduğu üzere kimi durumlarda eğimi 45 dereceye kadar yükselen yamaçlarda inşa edilen teraslar, arazinin yapısına nazaran paralel, basamaklı ya da cep formunda tasarlanmıştır. Teraslara ulaşım aşağıdan kısa patikalarla sağlanabilmektedir. Toplama yerli taş ve kazılan alanlardan çıkarılan toprak dolgudan inşa edilen teraslar her vakit kuru duvar tekniğinde inşa edilseler de sağlam bir yapıdadır. Pedasa hafriyatında incelediğimiz örneklerde teras duvarlarının altta anakaya düzlemine düzeltilerek itinayla oturtulduğu tespit edilmiştir. Dayanıksızlığı nedeniyle toprak teraslar seçkin bir uygulamadır.

Hayvanların basitçe tırmanamayacağı yüksekliğe sahip teras duvarları sığır, keçi ve koyun üzere hayvanlara karşı mülkiyeti de temsil eden etraf duvarlarıyla (hamasa) sınırlandırılmışlardır. Lakin bunun her vakit bu türlü olmadığını söyleyebiliriz. Hayvan sürülerinin çobanlar tarafından denetimli otlatıldığı bölgelerde etraf duvarları görülmez. Bu durum Rodos’un karşı kıyısında tarımın merkezi idare tarafından denetlendiği devirlerde yapılan teraslarda da böyledir.

TARİHLENEN VE TARİHLENMEYEN TARIM TERASLARI

Kırsal nüfus, merkezi kentlerde yaşayan okur muharrir kesite nazaran yazı kullanmıyordu. Bu nedenle arazi sonlarını tanımlayan horos (sınır taşları) dışında onların ne vakit inşa edildikleri hakkında yazılmış bir evrak neredeyse hiç yoktur. Birtakım araştırmacılar yapı duvarlarıyla karşılaştırarak teraslar için bir tarih önerse de üzerinde yapı olmaması nedeniyle kuru duvar tekniğinde inşa edilen terasları bu yolla tarihlemek neredeyse olanaksızdır.

Doğu Akdeniz bölgesinde Kalkolitik devirden beri tanınan zeytin ağacı arkeolojik kayıtlara nazaran Anadolu, Girit ve Kıbrıs’ta Orta ve Geç Tunç Çağı boyunca yaygınlaşmış olsa da ağaç dikimlerinin ne vakitten beri teraslara taşındığı konusunda bilgilerimiz yetersiz kalıyor. Girit Adası’nın doğu ucundaki tarım terasları MÖ 1750 yıllarına tarihlendirilmiştir. Ayrıyeten, Miken’de teraslar üzerinde tarım yapıldığı konusunda araştırmalara dayalı bilgiler bulunuyor. Polen tahlillerine nazaran, teraslar üzerinde tarımın yaygınlaştığı vakit, Erken Demir Çağ olarak kabul edilmektedir. Bu periyoda ilişkin tarım yapı ve teraslarının örnekleri antik dokümanlarda Karyalılar’ın (Karlar) ataları olarak gösterilen Leleg toplumu tarafından kurulan değerli kentlerden biri olan Termera teritoryumunda tarafımızdan belgelenmiştir. Emsal biçimde Yarımada Leleg yerleşmelerinin metropolisi olan Pedasa’da yerleşimin mutlak idare merkezi olan Üst Kale’yi dört istikamette saran tarım teraslarının MÖ 6-5. yüzyıllarda inşa edildikleri anlaşılmaktadır. Tıpkı teraslar Geç Antik ve Doğu Roma Devri boyunca da kullanılmıştır.

Eski Çağ’da tarım yalnızca Anadolu için değil tüm bölgelerde yaşamsal ehemmiyete sahipti. Attika üzere güçlü bölgelerde MÖ 4. yüzyıldan itibaren tüm topraklar tarım teraslarıyla donatılmıştı. Ege’nin doğu ve batı yakasındaki kentlerde yaşayan halkların yüzde sekseni kırsal kesimde barınıyordu. Teraslar, Ege ve Akdeniz’de Helenistik ve Roma devirlerinin değişen vakit aralıklarında farklı bölgelerdeki siyasi, ekonomik, toplumsal ve doğal etrafın değişen şartları tarafından tanımlanan süreçlerde kullanım görmüştür.

Helenistik devir boyunca Rodos’un parea’sı (mülkü) olan topraklarda MÖ 3. yüzyılın birinci yarısından başlayıp MÖ 2. yüzyıl boyunca devam eden süreçte Rodos’un denetiminde Datça ve Bozburun yarımadası yerleşmelerinde eğimli yamaçlar neredeyse büsbütün teraslarla donatılmıştı. Bununla amphora üretim atölyeleri ve geniş yerlere yayılan çiftlikler ışığında üretimin Rodos denetiminde dış pazara hizmet ettiği anlaşılıyor. Bölgede W. Held başkanlığında yürütülen araştırmalar sonucunda MÖ 3. yüzyıl boyunca devam eden hareketliliğin 2. yüzyılda giderek gerilemeye başladığını ve MÖ 1. yüzyıldaki canlanmanın akabinde MS 5.- 6. yüzyıllarda yine hareketlendiğini anlıyoruz. Rodos’un karşı kıyısı için çizilen bu fotoğraf başta Kilikya olmak üzere birçok bölgede az ya da çok benzeri değişimle yinelenmiştir. Karya ve Likya üzere ulaşımı güç ve nüfusun yüzde doksandan fazlasının kırsal bölgelerde yaşadığı bölgelerde ziraî üretimlerin tümüyle idare tarafından denetim edildiği düşünülemez. Filistin ve Suriye’deki MS 6. yüzyıl başında görülen büyük kuraklık ve 603-630 yılları ortasındaki Arap Akınları ve işgaller tarımın gerilemesi hatta kimi bölgelerde yok olmasına neden olmuştur. Roma’nın yayılmacı siyaseti Traian’ın doğu seferi ve Veteranlara verilen imtiyazlar tarımın başta Antiocheia üzere kentlerde canlanmasına neden olmuştur.

Yarımada’nın eski yerleşik halkı olan Lelegler tarımı zirve düzlüklerinde, eğimli topraklarda inşa ettikleri teraslarda yaptılar; hayvanlarını otlaklarda, tokatlarda, çevirmelerde yetiştirdiler. W. Radt’ın yaptığı yüzey çalışmaları ile yaptığımız hafriyat ve araştırmalarda tespit ettiğimiz tarım terasları, bize Leleg Yarımadası’nın iktisadı, ziraî üretimi ve bunların toplumsal yaşantıları hakkında kimi bilgiler veriyor. Yarımada’nın Antik Çağ işlik ve tarım terasları barışın simgesi zeytin ağacı ve üzüm asmalarının yaşadığı bu coğrafya, zeytinyağı ve şarap üretiminin dokümanlarıyla döşelidir. Yarımada’da Myndos ile kuzey kıyının doğusundaki Bargylia ortasındaki bölgeden diğer; Küdür Yarımadası’nda yürüttüğümüz yüzey araştırmasında belirlenen işlik ve tarım terasları ışığında, dönem başına 45 bin litre yağ üretilerek dış pazara sunulduğu ortaya konulmuştur. Kefaluka (Aspat) Eski Çağ buluntuları, bu yörede şarap üretimi ve sevkiyatının yoğunluğu hakkında kıymetli kanıtlardır.

Ege ve Akdeniz’in tüm bölgelerinde tarım terasları, çiftlik konutları ve hayvan çevirmeleri olan tokatlar yan yana görülürler. Üreticilerin kendini geçindirdiği küçük ölçekli ekonomilerinin Antik dünyadan günümüze ulaşan örnekleri Leleg Devri çiftlik meskenleri olan ‘compound’ tipi yuvarlak, birleşik yapılardır. Büyük çoğunluğu ulaşımı güç, eğimli zirve ve yamaçlarındaki kayalık alanlarda konumlanan bu yapıların, büyük ölçüde keçi beslemeye yönelik kırsal hayatla ilgili olduğu açıktır.

TERK EDİLEN TARIM TERASLARI

Ege ve Akdeniz’in tüm bölgelerindeki mütevazı şartlara sahip kırsal nüfus, hayatını lakin ziraî üretim ve hayvancılığa dayalı geçim iktisadı ile sürdürebilmiştir. Bu fotoğraf 1970’li yıllar ve sonrasında turizmin giderek tartı kazanan bir bölüme dönüşmesi sürecine paralel bir biçimde değişecektir. 1980’li ve izleyen yıllarda bölgenin, turizme dönük yüzüyle iktisadına istikamet verdiğini görüyoruz. Tarlalara, çayırlara, mandalina bahçelerine, otlaklara oteller, apartlar, yazlık meskenler, siteler yapılmış; bir vakitler üzerinde tarım yapılan ve geçmişin kırsal karakterini yansıtan tarım terasları terk edilmiş; doğal ve kültürel etrafla uyumlu bir ömürden uzaklaşılmış; yeşil ise binaların etrafında tabiatın bir kesimi olmanın ötesinde bir süs ögesi, bir dekorasyon olarak işlevlendirilmiş; sular kirletilmiştir. Kırsal kimliği temsil eden doğal siluet bozulmakta; ormana, tarihi kalıntılara ve klasik yapılara duyarsızca ziyan verilmektedir. Meğer tabiat ile bütünleşmiş yüksek kaliteli kültür turizminin ihtiyacı olan gerçek lakin görülmeyen kıymetler bunlardır, bölgemizde muhtaçlık duyulan turizmin tam da bunlara gereksinimi vardır.

ZEYTİNYAĞI VE ŞARAP ÜRETİMİ

Karya’ da eski çağın zeytinyağı ve şarap üretiminin boyutunu saptamada yazılı evraklar dışında kullanabileceğimiz somut bilgiler tarım terasları ve işliklerdir İşliklerin anakaya içine oyulmuş örneklerinde donanımların yağ ve şarap üzere ne çeşit bir endüstriyel üretime yönelik olduğunu anlayabiliyoruz. Bunun yanında, büyük kısmı kaybolmuş ya da tahrip edilmiş işliklerin günümüze kaçta kaçının ulaşmış olabileceğini tam olarak söyleme imkanımız ise neredeyse yoktur. Akdeniz’in bütün vakitlerinin en bedelli bitkisi olan zeytin ve asma için oluşturulan tarım teraslarıyla; pek çok bölgede olduğu üzere Karya’ da da yağ ve şarap üretiminin boyutu ve periyodu konusunda değerli bilgilere ulaşılabilir. Bu hususta tarım teraslarına yakın alanlarda bulunan yerleşik işlik döşemleri değerli bir destektir. Gerek W. Radt’ın yaptığı yüzey çalışmaları ile gerekse tarafımızdan yapılan yüzey çalışmaları, Pedasa ve Termera hafriyatları sonucunda Leleg Yarımadası’ndaki ekonomik yapı ve ziraî üretimin boyutu ve insan omurundaki rolü hakkında muhakkak ölçülerde bilgi sahibi olabiliyoruz.

‘MAREŞAL’ YARDIMININ ETKİLERİ

Geçtiğimiz yüzyılın ortasına yaklaşık kredi borçlanmalarıyla makinalı tarıma geçişi sağlayan ‘Mareşal’ yardımına kadar tarihi ve doğal peyzaj değişmemişti. İsmini, programı hazırlayan, dönemin ABD Dışişleri Bakanı Marshall’dan alan kredi kullanıcıları, yardımı o vakit optimist bir yaklaşım ile üretim randımanını arttırma tarafında değerlendirmişlerdir. Lakin makinalı tarıma geçiş sürecinin başlangıcı olan bu devir, birebir vakitte klâsik üretimlerin terk edilmeye evrileceği gelişmeleri de hayata geçirmiştir. Örneğin Bodrum Yarımadası’ndaki mandalina bahçelerinde kuyulara motor takılarak ağaçların sulanması bu periyotta gerçekleşen yeniliklerdendir. Mandalina üretimi artmış, eser sevkiyatında kamyon nakliyatı öne çıkmış, buna karşılık deniz nakliyeciliği giderek terk edilmiştir. Naylonlar, plastikler, margarinler çarşıda, pazarda satılır olmuş. Günlük yaşama giren naylon pabuç, sentetik dokuma üzere pek çok eşya insanların işini kolaylaştırmış üzere gözükse de doğal etrafın ve klasik üretim ve tabiat kullanımlarının olumsuz istikamette etkilendiği bir yok oluş süreci de böylelikle başlamıştır.

KONTROLSÜZ HAYVANCILIK TARIMA KARŞIDIR

Gerekçesi ne olursa olsun denetimsiz hayvancılık gerçekte tarıma karşıdır ve onun fonksiyonunu giderek yitirmeye başlamasına koşut bir tahribat gösterir. 20. yüzyılın ortalarından itibaren klasik tarımda baş gösteren çöküş süreci yalnızca Leleg/Bodrum Yarımadası’nı değil tüm Ege ve Akdeniz bölgesini kapsadı. Bu süreçte büyük ölçüde terkedilen tarım terasları da ekilip dikilmeyen alanlara dönüştü. Tarım teraslarının üzerinde inşa edildiği yaklaşık bir metre kalınlığındaki birkaç bin yılda oluşmuş toprağın tarifi bir arkeolog, bir jeolog ya da bir sosyoloğa nazaran değişebilir. Lakin değişmeyecek tek gerçek tarif onun kaynak pahası olan ömrü temsil etmesi ve geçmişte olduğu üzere bugün ve geleceğin dünyası için taşıdığı kıymettir.

*Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et